Malbork

Początki miasta Malbork łączą się nieodzownie z powstaniem zamku, który od roku 1274 stał się nową siedzibą warowną Zakonu Krzyżackiego po Zantyrze. Nowe miasto i zamek nazwano od imienia Maryi „Marienburg”, a polska nazwa to właśnie Malbork

Kształt zamku
Zamek krzyżacki miał swój określony typ. Jeśli znajdował się w nim cały konwent, a tak było w przypadku Malborka, to istniał zamek właściwy, zbudowany w kwadrat i podzamcze za murami i bramą obronną ze stajniami, folwarkiem z browarem, młynem i słodownią. W zamku była kaplica, refektarz i kapitularz, a ponadto mieszkanie komtura. Na parterze były zbrojownie, spiżarnie, mieszkania służby, a poniżej piwnice. W nich prawdopodobnie przetrzymywano więźniów, dopiero później wzniesiono osobną wieżę – Ciemnicę. Miejsce straceń znajdowało się w jednej z fos, zaś w pd-zach rogu Zamku Wysokiego mieściła się izdebka będąca miejscem tortur, nazwana później „Męczennicą”.
Dzisiejszy wygląd zewnętrzny i wewnętrzny Zamku Wysokiego nie daje wyobrażenia o tym, jak on wyglądał w XIII wieku. Podzamcze uległo całkowitej przebudowie, gdy do Malborka przeniósł się wielki mistrz, kościół w XIV wieku został podwyższony, zewnętrzne mury uległy przebudowie w XIX wieku, a wnętrza były wielokrotnie nieumiejętnie rekonstruowane.

Ustrój Malborka
Malbork otrzymał prawo chełmińskie, wg którego co roku ustępowała część rady i następowały wybory. Miasto rozwinęło się na wysokim brzegu Nogatu, powyżej zamku. Wytyczono podłużny rynek w postaci szerokiej ulicy, równoległej do rzeki. Nieopodal zamku wybudowano też kościół farny p.w. Św. Jana. Malbork otrzymał przywilej od Krzyżaków w 1276 roku, od tego czasu miał samorząd i sąd ławniczy, jednak Polacy, Pomorzanie i Prusowie zamieszkujący miasto podlegali komturowi.
Osobno pod miastem osadzili się dawni mieszakańcy Zantyru. Nie posiadali ani samorządu, ani sądu, a władzę nad nimi całkowicie sprawował komtur. Obszar ten nazywany był przedzamczem.

Mury miejskie zbudowano około 1280 roku, bramy między 1320 i 1330 rokiem. Malbork zaczął się szybko rozwijać, przybyli rzemieślnicy i kupcy, zaczęto osuszać Żuławy. Do rozwoju przyczyniła się żegluga Wisłą i Nogatem z Torunia i Chełmna do stołecznego Elbląga. Krzyżacy z tego rozkwitu miasta czerpali duże korzyści.

Wiek XIV w zamku malborskim
W roku 1309 w malborskim zamku osiadł wielki mistrz krzyżacki wraz z dostojnikami. Zrobiło się więc ciasno. Częś południową dawnego Zamku Wysokiego przebudowano, kaplicę zamkową w 1344 roku powiększono i dobudowano wieżę, a w skrzydle pólnocnym rozszerzono kapitularz. Całe podzamcze zostało zamienione na Zamek Średni. Dawny folwark krzyżacki przeniesiono na północ, gdzie powstał obszerny Zamek Niski ze stajniami i spichrzami.
W połowie wieku stanęła podwójna brama wiodąca do mostu na Nogacie, ujęta w dwie okrągłe baszty i strażnicę na pólnocy zwaną „Maślankową”, a za czasów polskich „Modrą”. W latach 1382-93 na Średnim Zamku zbudowano pałac dla wielkiego mistrza. W efekcie tych prac powstała forteca, której widok do dnia dzisiejszego zapiera dech w piersi.

Rozwój miasta
Świetność stołecznego zamku wpływała pozytywnie na rozwój miasta, które stało się miejscem pełnym zbytku. W roku 1380 przebudowano Ratusz, a w 1388 roku Malbork poszerzono o stare przedzamcze, zburzono dawne mury i wzniesiono nowe, okalające obie osady. Do połowy XV wieku w Malborku istniał „Dwór Artusa”, czyli miejsce kupieckie (giełda). Istniała też tzw. szkoła „łacińska”, w której uczono podstaw łaciny. Pod miastem stały dwa szpitale dla mieszczan.
Już w XIV wieku w mieście istniały cechy rzeźników i piekarzy, ale byli też garncarze, tkacze, sukiennicy, szewcy, płatnerze (wyrabiali zbroje), złotnicy, malarze. Liczne były zajazdy i oberże, w których zatrzymywali się kupcy i rycerze.
Na pieczęci miasta widoczne były mury miejskie z bramą i trzema basztami, na środkowej była tarcza z krzyżem – herb Zakonu. Mieszczanie obowiązani byli do służby wojskowej przy obronie miasta i na wyprawach Zakonu. W rzemiośle wojennym, głównie w strzelaniu z łuku i kuszy, młodzież ćwiczyła się w bractwie Św. Jerzego. Z takich bractw powstały później mieszczańskie bractwa kurkowe.

Oblężenie zamku
Po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem (1410 r) Jagiełło ruszył na Malbork, by zająć tę krzyżacką warownię. Tu jednak opór stawił mu dostojnik Zakonu – Henryk von Plauen. Mimo polsko-litewsko-ruskiego oblężenia zamek w Malborku nie został zdobyty, jednak mury ucierpiały, a miato zostało spalone, prócz kościoła farnego i Ratusza.
Po wojnie miasto szybko wróciło do dobrobytu, choć nie osiągnęło swego stopnia sprzed 1410 r. Teraz napływali tu głównie Polacy. Krzyżacy zaś prowadzili prace remontowe na zamku.

Wojna trzynastoletnia
W połowie XV wieku do Malborka ściągały załogi krzyżackie z całego kraju. Walki o miasto i zamek rozpoczęły się 15 marca 1454 r. Były one jednak nieudolne i pierwsze, 6-ciomiesięczne oblężenie Malborka nie przyniosło sukcesu. Od jesieni 1455 roku wojna zamieniła się w działania lokalne z powodu braku finansów obu stron. Krzyżacy zostali zmuszeni do sprzedaży niektórych zamków. Tak Malbork, za sprawą Gdańszczan dostał się w ręce króla Polski, który zamieszkał tam do września 1457 r, myśląc, że odniósł zwycięstwo. Ale Krzyżacy walczyli nadal, chwytając się nawet zdrady. Podczas kilkuletnich walk znacznie ucierpiało miasto, jak i sam zamek. Polacy utrzymali Malbork, z pieczęci miasta zniknęła tarcza krzyżacka.

Siedziba władz polskich
Od 1466 roku Malbork znalazł się w granicach Prus Królewskich. Zamek malborski nie był siedzibą wojewody, ale zachował swój wyjątkowy charakter jako twierdza i jedna z rezydencji królewskich, gdzie królowie mieli apartamenty mieszkalne. Starostami zamku byli dowódcy wojskowi i panowie polscy, którzy mieli zapisane w nim sumy, np.: Jan Kościelecki, Paweł Jasieński, Zbigniew Tęczyńki czy Ambroży Pampowski. Ten ostatni został w 1508 roku mianowany przez Zygmunta Starego starostą generalnym pruskim, a rok później najwyższym sędzią w Prusach. W ten sposób zamek malborski stał się siedzibą namiestnika królewskiego, nową polską stolicą kraju.
W XIV wieku królowie polscy przyjeżdżając do Prus zawsze rezydowali w Malborku, np.: Zygmunt I w 1526 r., a w 1552 r. Zygmunt August. Najdłużej mieszkał tu Batory w latach 1577-78, a w roku 1593 na zamku przebywał Zygmunt III wraz z żoną.

Wojny szwedzkie
W I połowie XVII wieku rozpoczęła się wojna polsko-szwedzka, której przyczyną była rywalizacja o panowanie na Bałtyku i żyznych obszarach rolniczych. 17 lipca 1626 r. król szwedzki stanął pod murami Malborka. Nad ranem miasto w sposób zdradziecki otworzyło bramy Szwedom, po czym obrona zamku też nie wytrzymała i Szwedzi zajęli Malbork.
Polska odzyskała Malbork w 1635 roku, na mocy rozejmu. 26 maja 1644 roku przy strzelaniu na wiwat przypadkiem spaliły się dachy na Zamku Wysokim, odtąd zaczął się upadek, jeszcze w 1675 r. część pomieszczeń nie została zadaszona, a sklepienia niektórych sal zawaliły się. Powodem było pewne niedbalstwo, a także kolejne walki ze Szwedami. Również mieszkańcy miasta ponieśli ciężkie ofiary w mieniu w tym czasie.
Wiek XVIII w Malborku

2 czerwca 1710 r. do miasta przybył August II. Wyjechał on pod koniec sierpnia z powodu nasilającej się epidemii, przywleczonej przez liczne wojska.
W roku 1740 miasto sprzedało ostatnią armatę miejską i w ten sposób Malbork definitywnie przestał być twierdzą, jednak miasto w tym czasie było wyludnione i zubożałe z powodu epidemii, wojny i pożarów. W 1772 roku Malbork przeszedł w ręce pruskie. 27 września król pruski zażądał hołdu z Prus Królewskich, który odbył się w malborskim refektarzu. Pod koniec XVIII wieku miasto Malbork podniosło się z upadku gospodarczego, jednak zamek niewiele zyskał na rządach pruskich, stał się koszarami, a znaczna część została wyburzona.

Wiek XIX w Malborku
22 stycznia 1807 r. Malbork został zajęty przez wojska Napoleona. On sam nocował w zamku 25 kwietnia 1807 r. Na Zamku Średnim powstał szpital dla rannych Francuzów. Po wojnach napoleońskich zamek pozostał w rękach pruskich, a sytuacja Polaków w mieście stała się bardzo trudna. Rozwój gospodarczy miasta rozpoczął się dopiero w II połowie XIX wieku. Wpłynęła na to budowa szosy i linii kolejowych przechodzących przez Malbork. Powstały cukrownie i małe fabryki oraz tartak. Ważne było też rolnictwo. Rozwijała się oświata i prowadzono odbudowę zamku, gdzie powstały pierwsze muzea.
Wojny światowe

Podcienia w rynku – rok 1943
I wojna światowa toczyła się z dala od Malborka. Już po jej zakończeniu, 9 sierpnia 1919 roku powstał w Malborku komitet dla spraw polskich na powiat malborski. Atmosfera w mieście była jednak wybitnie antypolska. II wojna światowa przyniosła prześladowanie ludności polskiej. W Starym Ratuszu w Malborku mieściło się specjalne więzienie śledcze, gdzie torturowano ludzi. Mimo to powstało tu ognisko ruchu oporu – tajna organizacja młodzieży „Młody Las”. Jej celem było podtrzymywać wiarę w zwycięstwo, rozbudzać miłość ku ojczyźnie.
W 1945 roku na Malbork uderzyły siły radzieckie. Bezcelowa obrona zamku przez Niemców spowodowała ogromne zniszczenia, zarówno miasta, ale również zamku. Zniszczono dachy, co oznaczało zawalanie się sklepień. Wysadzanie mostów spowodowało pękanie fundamentów, ponadto zburzono kościół.

Polski Malbork
12 marca 1945 roku, jeszcze w czasie walk o Malbork powstały pierwsze władze polskie – Powiatowa Rada Narodowa, potem Miejska Rada Narodowa, w kwietniu Polacy przejęli gazownię, wodociągi i kolej. 1 maja powstała pierwsza szkoła polska, 3 sierpnia przywieziono nową centralę telefoniczną, jesienią 1946 roku ruszyła cukrownia. Powoli na ruinach zaczęło się rozwijać nowe, polskie życie… Dziś niewątpliwie centralnym punktem miasta jest wspaniały zamek. W roku 1945 objęły go polskie władze wojskowe i przekazały Muzeum Wojska. Jego dyrektor w tymże roku zarządził zabezpieczenie murów i odbudowę dachów. W ten sposób uratowano zamek przed ruiną. Z czasem przekazano twierdzę instytucjom społecznym, nadal trwała odbudowa zamku i miasta. W 1960 roku powstało Muzeum Zamkowe. Obecnie to miejsce rok rocznie odwiedza wielu turystów z Polski i zagranicy. Jest to jedna z największych, a przy tym nacenniejszych budowli obronnych w Europie. W roku 1997 zamek malborski wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.