Dzieje miast polskich

Kraków

Królewskie miasto, zwane stolicą Europy i trudno się z tym poglądem nie zgodzić, choć oficjalnie Kraków leżący nad Wisłą jest stolicą jedynie Małopolski. Oprzeć się urokowi tego miejsca nie sposób, urzeka architektura, historia, atmosfera…

Pradzieje miasta

Wzgórze wawelskie w X wieku

Tereny obecnego Krakowa zamieszkałe były od czasów prehistorycznych. Badania archeologiczne dowodzą, iż najstarsze ślady pobytu człowieka pochodzą z okresu paleolitu (około 100 tys. lat p.n.e.). Osiedlaniu się ludzi sprzyjały dogodne warunki nauralne okolicy – krasowe jaskinie umożliwiające schronienie, lasy i rzeki dostarczające pożywienia, surowce mineralne oraz bliskość szlaków komunikacyjnych. To wszystko spowodowało stosunkowo wczesne przekształcenie się koczowniczego trybu życia na osiadły, co potwierdzają wykopaliska.

W dobie panowania kultury łużyckiej (około 1300 r p.n.e.) na obszarze dzisiejszego Krakowa (m.in. na Wawelu) istniały już osady rolniczo-hodowlane z ukształtowaną specjalizacją zawodową mieszkańców. Te osady z biegiem lat stały się zalążkiem obecnego ośrodka miejskiego.

Wczesna historia

Na przełomie w VII i VIII w Krakowie powstały prawdopodobnie kopce Krakusa (legendarnego założyciela miasta) i Wandy (co nie chciała Niemca). Historyczna część miasta znajdowała się na Wawelskim Wzgrzu, otoczonym rozlewiskami Wisły. Powstanie tutejszego grodu i podgrodzia datuje się na wiek IX, wówczas stał się on ważnym ośrodkiem plemiennego państwa Wiślan.

Najstarsza wzmianka o Krakowie pochodzi z roku 965, kiedy to żydowski kupiec i podróżnik Ibrahim-Ibn-Jakub w swej relacji o państwach słowiańskich wymienia Kraków jako bogaty gród leżący na skrzyżowaniu handlowych szlaków (m.in. szlaku bursztynowego), pośredniczący w handlu nawet z Konstantynopolem.

Wieki średnie

Rezerwat archeologiczny na Wawelu

W wieku X Mieszko I wcielił Kraków w granice państwa polskiego. Od tego momentu historia miasta splata się z dziejami Polski. Za czasów Bolesława Chrobrego powołano krakowskie biskupstwo (1000 rok) oraz rozpoczęto budowę Katedry Wawelskiej. Kazimierz Odnowiciel w 1038 r uczynił gród wawelski swoją siedzibą, czym samym ustanowił Kraków stolicą Polski. W 1076 r w krakowskiej katedrze koronował się na króla Bolesław Śmiały, który rzekomo miał zabić biskupa Stanisława w kościele na Skałce (jeśli wierzyć legendom).

Kolejni władcy przyczyniali się do rozbudowy i rozwoju miasta, w którym w XII wieku istniała zasobna biblioteka i szkoła katedralna będąca wówczas najlepszą polską uczelnią. W tym czasie Kraków składał się z szeregu luźno związanych osad położonych na wzniesieniach terenu. Centralnym miejscem było Wzgórze Wawelskie, w jego pn-wsch części wznosił się gród książęcy oraz budowle sakralne, natomiast pd-zach teren wzgórza był ufortyfikowanym podgrodziem, zamieszkałym przez ludność kupiecką i rzemieślniczą.

Mimo rozbicia dzielnicowego miasto nabierało coraz większego znaczenia, nawet liczne zniszczenia powstałe po najeździe Tatarów z roku 1241 zostały zlikwidowane, miasto odbudowano, powstały nowe, gotyckie budowle.

5 czerwca 1257 roku, za czasów Bolesława Wstydliwego nastąpiła lokacja Krakowa na prawie magdeburskim (niemieckim), a wraz z aktem lokacyjnym mieszkańcy otrzymali wiele praw i przywilejów. Wtedy powstał charakterystyczny szachownicowy układ miasta o promieniście rozchodzących się ulicach, w który wpasowane zostały budowle powstałe wcześniej – np. Kościół Mariacki czy Św. Wojciecha. Wytyczono wówczas także Rynek Główny, będący dzisiaj (prócz Wzgórza Wawelskiego) wizytówką miasta.

W roku 1286 w mieście rozpoczęto budowę fortyfikacji w postaci fos i budowli drewniano-ziemnych z czasem wzbogacony o mury obronne, baszty strzelnicze, bramy wjazdowe itp. Na początku XIV wieku nastąpiło zjednoczenie Polski, 20 stycznia 1320 r w Krakowie koronował się książę krakowski i sandomierski – Władysław Łokietek.

Kraków za panowania Kazimierza Wielkiego

 

Brama Floriańska

Panowanie tego króla okazało się dla miasta bardzo istotne, jego koronacja miała miejsce 24 kwietnia 1333 roku. W dwa lata później – 27 lutego 1335 r król założył nowe miasto – Kazimierz, które otoczono osobnymi fortyfikacjami i nadano przywileje. W 1366 r dekretem królewskim do rangi miasta podniesiono także osadę Kleparz, zwaną też Florencją (od kościoła Św. Floriana).

Za czasów Kazimierza Wielkiego rozkwitł krakowski handel, rozbudowano obecne sukiennice – średniowieczne hale targowe. Powstały też piękne, gotyckie świątynie. Na Wawelu król wzniósł wspaniały gotycki zamek. Ponadto założono wodociągi, wybrukowano ulice oraz rozbudowano łaźnie i szpitalnictwo. 12 maja 1364 r władca ufundował Akademię Krakowską (Studium Generale), która z czasem przekształciła się w Uniwersytet Jagielloński.

W tym samym roku doszło do jeszcze jednego ważnego wydarzenia w mieście, a mianowicie zjazdu królów i książąt, których gościł w swym domu (nader obficie) Mikołaj Wierzynek – patrycjusz miejski.

Złote wieki

 

Kraków w XV wieku, jako siedziba Jagiellonów stał się stolicą monarchii, ośrodkiem ożywionego rozwoju kulturalnego, artystycznego i naukowego. W tym czasie w mieście przebywał Wit Stwosz – autor słynnego ołtarza w kościele Mariackim, a także kształcił się Mikołaj Kopernik. Od 1432 roku w Krakowie odbywały się co roku 3 jarmarki – w maju, czerwcu i we wrześniu. Miasto zostało dodatkowo otoczone fosą, a u wylotu Bramy Floriańskiej (powstałej w 1300 r) wybudowano charakterystyczny Barbakan. Wieże mariackie

Pod koniec wieku XV, król Jan Olbracht przesiedlił ludność żydowską z rejonu obecnego kościoła Św. Anny do miasta Kazimierz. Przełom XV i XVI w to szczytowy okres rozwoju miasta, stale zwiększała się liczba cechów, kwitła wymiana handlowa. Na terenie Krakowa działali wybitni budowniczowie i rzeźbiarze polscy oraz zagraniczni, tworzący nową architekturę w postaci pałaców czy kamienic. Różnicowała się też społeczność miejska, obok patrycjatu i pospólstwa istniała biedota miejska. Na tym tle dochodziło do licznych konfliktów pomiędzy różnymi stanami.

Pałacowa rezydencja królewska na Wawelu została prebudowna przez włoskich architektów, w efekcie czego stała się perłą architektury renesansowej, ponadto jeden z nich – Berrecci wzniósł przy katedrze kaplicę Zygmuntowską, będącą mauzoleum nie mającym sobie równych w całej Polsce.

W 1520 roku na katedralnej dzwonnicy zawisł „Zygmunt” – największy dzwon polski, zaś w 1526 roku król Zygmunt August zamówił we Flandrii słynne arrasy wawelskie projektu Michała Coxiena (zwanego Rafaelem Północy).

Kraków w cieniu

Pod koniec XVI wieku nastąpiło pewne zahamowanie rozwoju miasta, w roku 1587 zostało ono oblężone przez austriackiego księcia Maksymiliana (pretendenta do polskiej korony). W końcu Zygmunt III Waza w 1609 r przeniósł się z rodziną do Warszawy ustanawiając ją nową stolicą Polski, co spowodowało wyjazd z Krakowa wielu możnowładców.

Odtąd Kraków stracił nieco na swym znaczeniu, zachowując jedynie rolę miejsca królewskich koronacji i pogrzebów. Wiek XVII i XVIII to okres stopniowego upadku znaczenia miasta. W połowie XVII w Kraków został zdobyty przez Szwedów (podczas potopu). Zniszczono wówczas znacznie zabytkowe budowle, a także zniknęły cenne dzieła sztuki. Później jeszcze kilkakrotnie Szwedzi nękali miasto. Dodatkowo ludność Krakowa ucierpiała podczas powodzi spowodowanej wylewem Wisły oraz ataku czarnej ospy (zmarło wtedy ponad 20 tys. osób). Największym jednak ciosem (głównie gospodarczym) dla Krakowa był w 1772 roku I rozbiór Polski. Mimo licznych kroków poczynionych dla ratowania cennego ośrodka i jego zabytków (m.in. pomoc finansowa króla Stanisława Augusta Poniatowskiego) nie zdołano uratować gospodarki miasta.

Pewne rezultaty przyniosła jedynie reforma Uniwersytetu Jagiellońskiego przeprowadzona przez Hugo Kołłątaja w latach 1777-1780. W jej efekcie wprowadzono do nauki język polski, utworzono nowe wydziały. Z inicjatywy Kołłątaja powstała pierwsza w Polsce uniwersytecka klinika medyczna, obserwatorium astronomiczne i ogród botaniczny.

W 1794 r podczas insurekcji na krakowskim Rynku Tadeusz Kościuszko ślubował rodakom walkę o obronę granic i odzyskanie niepodległości narodu. Rok później nastąpił II rozbiór, który przypieczętował kres znaczenia Krakowa.

Wiek XIX

 

Romantyczny Wawel

Początek wieku XIX przyniósł miastu chiejne losy, najpierw pod zaborem Austrii, przyłączony do Księstwa Warszawskiego, później pod okupacją rosyjską. Nieco pomyślniejszy okres gospodarczy przyniósł miastu Kongres Wiedeński (1815 rok), podczas którego ustalono, iż Kraków wraz z okręgiem stanowić będzie Rzeczpospolitą Krakowską pod nadzorem Austrii, Rosji i Prus. W ten sposób Kraków stał się ośrodkiem patriotycznym i rewolucyjnym. W 1846 r wybuchło powstanie krakowskie pod wodzą Dembowskiego i Tyssowskiego, skutecznie stłumione przez zaborcę. Po jego upadku miasto przyłączono do monarchii austriackiej. Kolejne powstanie, w roku 1848 podczas „Wiosny Ludów” również zostało krwawo stłumione przez wojska austriackie. Konsekwencją uniesień patriotycznych była germanizacja szkolnictwa i urzędów. Ponadto w 1850 r Kraków przez 10 dni był trawiony przez pożar, który zniszczył część miasta.

Dopiero w II połowie XIX wieku, po klęskach wojennych Austrii, nastąpiło złagodzenie rządów. Galicja, w granicach której znalazł się Kraków, cieszyła się dużą autonomią, uzyskała własną konstytucję, spolonizowano częściowo administrację, szkolnictwo i sądownictwo. Pod koniec XIX wieku prężnie działał także Uniwersytet Jagielloński, a w 1873 roku powstała Akademia Umiejętności – najwyższa instytucja naukowa.

W tym czasie Kraków stał się duchową stolicą Polski, stolicą polskiej kultury, nauki i sztuki. Wtedy tworzyli: Matejko, Wyspiański, Asnyk, Tetmajer, Rydel, Boy-Żeleński. W 1883 roku utworzono Muzeum Narodowe.

XX wiek

W 1905 r przez Kraków przetoczyła się fala demonstracji, pochodów i strajków w odpowiedzi na wybuch rewolucji rosyjskiej, a w latach 1912-1914 w mieście przebywał Włodzimierz Ilijicz Lenin.

31 października 1918 r Kraków jako jedno z pierwszych miast w Polsce uzyskał wolność po I wojnie światowej. W dwudziestoleciu międzywojennym Kraków stał się dlaRynek w Krakowie całej Rzeczypospolitej zapleczem kadry politycznej, administracyjnej oraz wojskowej, ale przede wszystkim ośrodkiem kultury i sztuki.

II wojna światowa w Krakowie rozpoczęła się 6 września 1939 r, kiedy to do miasta wkroczyły niemieckie wojska. Zamknięto wówczas wyższe uczelnie, szkoły, muzea i teatry, a profesorów aresztowano i osadzono w obozie koncentracyjnym. Hitler ustanowił Kraków stolicą utworzonej w październiku Generalnej Guberni, zaś jej gubernatorem – Hansa Franka. Jego rządy były bardzo krwawe, częste stały się publiczne egzekucje, szczególnie zaś piętnowano Żydów. Podczas ostatniej egzekucji, 15 stycznia 1945 r, na Dąbiu zginęło 86 osób. Z wielu dzielnic Krakowa wysiedlano Polaków, tak, by stały się one typowo niemieckie, zmieniano nazwy ulic, a nawet samą nazwę miasta na Krakau.

Z czasem Niemcy, w obawie przed Armią Czerwoną rozpoczęli obwarowywać miasto, budowali zapory, bunkry i schrony, a nawet planowano całkowicie zniszczyć Wawel. Mimo to 17 stycznia 1945 r wojska radzieckie dotarły do Krakowa i już następnego dnia wyparły Niemców z miasta. Kraków był wolny.

21 stycznia przybyli przedstawiciele Rządu Tymczasowego. Rozpoczęto likwidację śladów pobytu okupanta oraz odbudowywanie zabytków, kultury i gospodarki Krakowa. Intencją ówczesnych władz stało się jednak ograniczenie w mieście roli inteligencji, efektem czego była budowa Nowej Huty i napływ robotników.

Kraków dzisiaj

Plany te na szczęście nie ziściły się i obecnie Kraków jest jednym z najważniejszych ośrodków kulturalnych i naukowych w całej Polsce, cenionym także w Europie. To właśnie środowiska artystyczne i naukowe kształtują charakter miasta i stanowią jego największy atut.

Przez wieki nagromadziło się tutaj wiele zabytków, dzieł architektury i sztuki, zarówno świeckiej, jak i sakralnej. Amatorzy rozrywki także znajdą tutaj coś dla siebie. Słowem – miasto marzeń !

Powiązane artykuły

Back to top button