Wyspa Ostrów Lednicki – „wczesnopiastowski Wawel” – leży w południowej części Jeziora Lednickiego (Lednica), na szlaku łączącym dawne stolice Polski – Poznań i Gniezno.
Dzięki zachowanym reliktom grodu i monumentalnych kamiennych budowli, od wieków budzi zainteresowanie okolicznej ludności oraz licznych badaczy i naukowców.
Za panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego Ostrów był jednym z głównych ośrodków obronnych i administracyjnych Polski. W tym historycznym miejscu toczy się akcja powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego „Stara baśń” wskrzeszająca zamierzchłe czasy pogańskich Słowian.
Badania archeologiczne
Już w I połowie XIX wieku na wyspę uwagę zwrócił hr. E. Raczyński, prace archeologiczne na obszarze Ostrowa Lednickiego prowadzone są od 1845 roku. W okresie międzywojennym odkryto na wyspie bardzo bogaty i interesujący materiał w postaci około 1500 szkieletów i czaszek. Po wojnie badaniami archeologicznymi kierował K. Żurowski (od 1948 r), a pracami konserwatorskimi J. Łomnicki (od 1955 r).
Badania archeologiczne objęły grodzisko (z pałacem i kościołem), podgrodzie (przyczółki mostów łączących Ostrów z lądem stałym, osadę służebną), a także wody jeziora i najbliższą okolicę. Wynikiem tych szeroko zakrojonych prac naukowych jest utworzenie na Ostrowie Lednickim rezerwatu archeologiczno-historycznego z najcenniejszymi i najstarszymi obiektami w Lednickim Parku Krajobrazowym obejmującym jezioro i jego otoczenie.
Obecnie kamienne budowle Lednicy stanowią Pomnik Historii Narodowej.
Początki osady
Pierwsze źródła pisane dotyczące Ostrowa pochodzą z bulli papieża Innocentego II z 1136 roku, poza tym kronika śląska z XIII w. podaje obszerne relacje o świetności wyspy. Ale historia tego ośrodka rozpoczęła się znacznie wcześniej. Wyspa była już zamieszkiwana w neolicie – młodszej epoce kamiennej, a więc wcześniej niż w 1800 r p.n.e. Natomiast wczesnośredniowieczna osada istniała tu prawdopodobnie od VI w. n.e. Początkowo była to osada otwarta z półziemiankowymi chatami, dopiero na przełomie IX i X wieku powstała obronna osada o średnicy około 50 m, otoczona drewniano-ziemnym wałem.
Rozkwit wyspy
W X wieku wybudowano potężny kompleks obronny z kamienną kaplicą i palatium oraz mostami łączącymi wyspę ze stałym lądem. W części zachodniej na brzeg prowadził tzw. most poznański o długości ponad 400 m, most wschodni – gnieźnieński był krótszy i liczył około 170 m. Mosty te zbudowane były z drewnianych belek wspartych na palach wbitych w dno jeziora. Poprzez te mosty o szerokości 6 metrów i wyspę biegł trakt prowadzący z Poznania do Gniezna. Olbrzymia skala zrealizowanych przy lednickiej wyspie przepraw mostowych, pozwala zaliczyć je do jednych z większych w tej części Europy inżynieryjnych urządzeń tego typu.
Pod koniec X wieku w części południowej wyspy Mieszko I wzniósł okazałą kamienną budowlę złożoną z kilku części (świątyni, palatium oraz baptysterium ). Jej ruiny w postaci murów miejscami dochodzących do 3 m wysokości widoczne są do dnia dzisiejszego. Pod koniec lat 80-tych XX wieku w obrębie ruin odsłonięto misy basenów chrzcielnych, co może wskazywać na to, iż włanie tutaj, na Ostrowie Lednickim w 966 roku miał miejsce chrzest Mieszka I i jego otoczenia.
Pewne natomiast jest, iż za czasów Piastów wyspa pełniła rolę rezydencji książęcej, ponadto była ona ważnym ośrodkiem militarnym i kościelnym. Prawdopodobnie za panowania Bolesława Chrobrego powstał tu kolejny – preromański kościół, w obrębie którego odkryto kamienne grobowce oraz ślady domów drewnianych i ziemianek.
Jedno z centrów ówczesnej władzy – miejsce czasowego pobytu panującego, ośrodek kultu chrześcijańskiego, pochówków możnych, obszar szczególnej militaryzacji państwa – to w połączenu ze śladami bogactwa dworu i jego otoczenia cechy stawiające gród na Ostrowie Lednickim w grupie ośrodków najwyższej rangi. Z pewnością biło tu serce państwa polskiego.
Schyłek Ostrowa
Kres świetności Ostrowa Lednickiego przyniósł najazd Brzetysława I Czeskiego w 1038 roku, kiedy zniszczono mosty i spalono gród. Po tym wydarzeniu odbudowano kościół, a osadę otoczono nowym wałem drewniano-ziemnym (zachowanym do dziś) o wysokości dochodzącej do 9 m. Nigdy jednak wyspa nie odzyskała już dawnej funkcji i rangi, choć osadnictwo przetrwało do XIII-XIV wieku. Później Ostrów Lednicki pełnił już tylko rolę cmentarza.
