Traktat wersalski to dokument podpisany 28 czerwca 1919 r na międzynarodowej Konferencji Pokojowej w Paryżu, dotyczący nowych granic państwa polskiego po zakończeniu I wojny światowej.
Dyplomatyczne zagrywki Polaków
Jedną z najtrudniejszych kwestii do rozstrzygnięcia na konferencji w Paryżu była sprawa przebiegu zachodniej granicy Polski. Narodowe ośrodki polityczne zdając sobie sprawę z chwiejnego stanowiska mocarstw zachodnich w tej sprawie, przystąpiły do akcji propagandowych w Paryżu i Londynie jeszcze przed rozpoczęciem posiedzeń w Wersalu.
Przykładem takich działań był wydany po angielsku w stolicy Wielkiej Brytanii memoriał dr. Leona Litwińskiego, dotyczący Gdańska, ziem północnych i zachodnich. Również w Paryżu, lepiej nastawionym do Polaków Polskie Biuro Wydawnictw Politycznych wydało na początku 1919 r broszurę Antoniego Chołoniewskiego, nakłaniającą opinię publiczną i sfery polityczne do bardziej stanowczego poparcia stanowiska polskiego.
Ponadto od grudnia 1918 r w Paryżu toczyły się rozmowy z amerykańską komisją, która miała być delegacją na Konferencji Pokojowej, gdyż uważano, iż będzie ona miała decydujący głos jako reprezentant silnych Stanów Zjednoczonych wobec zniszczonej i osłabionej wojną Europy.
Konferencja Pokojowa
Konferencja rozpoczęa się w Paryżu 18 stycznia 1919 r. Wzięło w niej udział 27 krajów, a w Radzie Najwyższej zasiedli przedstawiciele pięciu zwycięskich państw: Stanów Zjednoczonych, Francji, Wielkiej Brytanii, Japonii i Włoch. Głównym jej celem było ustalenie trwałego pokoju i losów pokonanych państw. 29 stycznia 1919 r przewodniczący Polskiego Komitetu Narodowego – Roman Dmowski przedstawił w imieniu rządu Radzie Najwyższej polskie postulaty terytorialne. Zakładały one włączenie do kraju części ziem na zachodzie, które przed 1772 r nie należały do Polski, ale zamieszkiwały je duże skupiska polskiej ludności. W zamian miała nastąpić rezygnacja z części Kresów Wschodnich.
Postulatami tymi zajęła się utworzona 18 stycznia 1919 r Komisja do Spraw Polskich w składzie: przewodniczący – Jules Cambon (Francja), Sir William Tyrrell (Anglia), markiz P.T. della Torretta (Włochy), K.M. Otchiai (Japonia) i dr Isaiah Bowman (Stany Zjednoczone). Komisja ta rozpatrzyła wnioski delegacji polskiej i przesłała swój raport Radzie Najwyższej 12 marca 1919 r. Uwzględniał on w dużej mierze żądania Polaków, przewidywał przekazanie Polsce całego Górnego Śląska, Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego z Gdańskiem, części Dolnego Śląska, przeprowadzenie plebiscytu na Mazurach.
Nieprzychylni Brytyjczycy
Niestety już 19 marca 1919 r, kiedy Rada Najwyższa zebrała się w celu rozpatrzenia projektu Komisji do Spraw Polskich, premier brytyjski George David Lloyd ostro zaatakował polskie postulaty jako niesprawiedliwe. Przede wszystkim przeciwny był przyłączeniu do Polski Gdańska. Jego nieustępliwe stanowisko potwierdzają jego słowa: „Moi panowie, jeśli damy Polsce Gdańsk, Niemcy nie podpiszą takiego traktatu, a jeśli nie podpiszą, to cała nasza praca tu pójdzie na marne”. W ten sposób doszo do ostatecznego ujawnienia nieprzyjaznego stanowiska rządu Wielkiej Brytanii wobec polskich żądań. Minister francuski Tardieu i przewodniczący Komisji Cambon bronili raportu, za Polską opowiadał się także początkowo amerykański prezydent Thomas Woddraw Wilson.
George Lloyd prowadził jednak tajną grę dyplomatyczną. Zgodził się na raport Komisji, ale jako prowizoryczny, by Rada mogła go ewentualnie zrewidować. Jednocześnie opracował własny projekt postanowień konferencji, który godził w interesy Polski i był wyrazem poparcia dla Niemiec. Stanowisko delegacji brytyjskiej oparte na proniemieckiej, obłudnej argumentacji sprawiło, iż kwestia granic Polski stała się nagle najtrudniejszym problemem rokowań paryskich, doprowadzającym do wielu ostrych starć.
Nowe ustalenia
W kwietniu Woodraw Wilson, przekonany przez Brytyjczyka, oświadczył, iż Gdańsk ma stać się wolnym, umiędzynarodowionym bądź niezależnym terytorium. Przygotowano więc projekt granic Wolnego Miasta Gdańska. Ignacy Paderewski – przedstawiciel władz Polski w Wersalu, usiłował przeciwdziałać oderwaniu Gdańska od Polski, jednak sprawa była już przesądzona.
28 czerwca 1919 r podpisano w Wersalu traktat pokojowy, który 16 lipca Niemcy ostatecznie ratyfikowały warunki traktatu zwanego traktatem wersalskim. Sejm polski ratyfikował go 31 lipca 1919 r, a postanowienia weszły w życie 10 stycznia 1920. Na jego mocy Polska otrzymała Pomorze Wschodnie bez Gdańska i znaczną część Wielkopolski, a na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku zapowiedziano plebiscyty. Gdańsk stał się Wolnym Miastem.
Traktat wersalski nie spełnił oczekiwań Polaków, za sprawą brytyjskiego premiera Polska uzyskała na zachodzie znacznie mniej terytoriów i mieszkańców, niż wynikało to z wcześniejszych ustaleń Komisji do Spraw Polskich.
