Dzieciństwo i młodość
Jan Matejko urodził się prawdopodobnie 24 czerwca 1838 roku. Jego ojcem był Franciszek Matejko, a późniejszy artysta – Jan Alojzy był jego dziewiątym dzieckiem, po czym urodziła się mu jeszcze dwójka. Ojciec tak licznej rodziny całkowicie pochłonięty był pracą, a dziećmi zajmowała się matka, która zmarła w 1845 roku (Jan miał wtedy 7 lat). Następnie dziećmi zaopiekowała się jej rodzona siostra – Anna Katarzyna z Rozbergów Zamojska.
Mały Jaś już przed rozpoczęciem nauki czytania całymi dniami rysował. Rodzeństwo też garnęło się do rysowania, lecz matka przyznała, iż rysunki Janka są najlepsze.
Jan Matejko urodził się i pierwsze lata przeżył w Rzeczypospolitej Krakowskiej – wolnej i niepodległej. Jesienią 1847 roku Jan poszedł do Szkoły Św. Barbary, jednak nie miała ona na niego dobrego wpływu. Jeden z braci przygotował go więc do egzaminu do Liceum Św. Anny. Dostał się do niego , ale w trzeciej klasie nie otrzymał promocji, jedynie z rysunku miał celujący. Młody Matejko rysował w domu z wielkim zamiłowaniem, głównie kopie ilustracji znajdujących się w książkach historycznych, których w domu było wiele.
Czasy studiów
Od 1851 do 1858 roku Jan Matejko uczył się w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Był najspokojniejszym i najpilniejszym z uzdolnionych uczniów. Pierwszymi malarzami, z jakimi Matejko się zetknął byli Wojciech Korneli Stattler i Władysław Łuszczkiewicz. W 1853 roku powstał pierwszy historyczny obraz olejny Jana Matejki – „Carowie Szujscy wprowadzeni przez Żółkiewskiego na sejm warszawski przed Zygmunta III”. Młody artysta zbierał po kościołach, klasztorach i innych budynkach portrety biskupów i królów. Swój „Skarbczyk”, w którym gromadził swe prace, zapełniał wielkim bogactwem przerysów na kalkach, notatek, rysunków, szkiców i akwarel.
Jan od wczesnych lat snuł marzenia o wielkich kompozycjach, przywołujących przeszłość Polski, myślał o hołdzie pruskim, o Sobieskim i Jagielle… . W 1856 roku na wystawie szkolnej Matejko wystawił obraz „Władysław Jagiełło z Witoldem modlący się klęcząc przed bitwą pod Grunwaldem”. Rok później zaczął nowy obraz historyczny – „
Starowolski i Karol Gustaw u grobu Łokietka”. Matejko chciał tworzyć dzieła służące krzepieniu serc, swoją twórczością wyprzedzał tematykę Sienkiewicza.
Dalsze studia odbywał w Monachium, gdzie zachorował na tyfus brzuszny i wylądował w szpitalu, jednak nawet tam nie zaprzestał malować. Następnie udał się na stypendium do Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, ale poza ojczyzną artysta nie czuł się dobrze, jedynie Paryż mu się marzył.
Ukochany Wiśnicz
Nade wszystko Jan lubił spędzać czas w Wiśniczu, u Serafińskich i Giebułtowskich, gdzie poznał zresztą swą przyszłą żonę – Teodorę z Giebułtowskich. W wieku lat dwudziestu artysta opracował kostiumologiczne dzieło „Album ubiorów w Polsce” złożone z 10 tablic, ale pewne uznanie przyniósł mu dopiero obraz „Śmierć Wapowskiego” wystawiony w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych. W 1864 roku Jan Matejko był już znany jako malarz polskiej historii.
W 1865 roku wyjechał Matejko do Paryża wraz z żoną Teodorą (18-letnią Teosią) w podróż poślubną, gdzie wystawił z dużym sukcesem „Kazanie Skargi”. Dwa lata później (mając już dwójkę dzieci) ponownie wyjechał do Paryża, tym razem z „Rejtanem”. Od tego momentu sytuacja finansowa artysty się porawiła.
Rzeczowość i patos
W 1869 roku powstał obraz „Grób Kazimierza Wielkiego”, a w kilka lat później „Stefan Batory”. W tym czasie malował również pogodny „Portret trojga dzieci artysty”, z którymi czuł się bardzo zżyty. Ich imiona to Beata, Helena i Jerzy.
Dominujące cechy twórczości Matejki to rzeczowość i patos, ale można w niej też dostrzec przejawy humoru, czego przykładem jest „Wyrok śmierci na Matejkę”.
24 października 1875 roku Jan Matejko otrzymał złoty medal wybity z publicznych składek na jego cześć. Wręczenie tego odznaczenia odbyło się w pracowni malarza przed rozpoczętym dopiero obrazem „Bitwa pod Grunwaldem”. To wielkie dzieło ukończone zostało w 1878 roku. Rok wcześniej Matejko odbył podróż na tereny grunwaldzkiego boju. Wyprawa ta miała charakter polityczny (prócz artystycznego), gdyż twórca dzieł umacniających narodową świadomość Polaków przejechał przez 3 zabory. Nie było to obojętne dla żandarmerii carskiej i bismarckowskiej, jednak Matejkę chronił immunitet genialnego artysty, opromienionego międzynarodową sławą. Ponadto jechał on z żoną i 10-letnią wówczas córką Helą, więc policja musiała liczyć się z opinią Europy.
Hołd pruski
Scena hołdu pruskiego na krakowskim Rynku interesowała Matejkę od dzieciństwa. W latach 1853-55 powstały pierwsze szkice ołówkowe na ten temat, później akwarela, a w 1974 mały szkic olejny. Na przełomie 1879 i 1880 roku mistrz rozpoczął pracę nad „Hołdem pruskim”. Różne osoby pozowały do tego obrazu, piękną królową Boną była żona Teodora, zaś Stańczykiem on sam (była to próba pojednania po wielkich kłótniach, jakie urządzała zazdrosna Matejkowa mężowi).
„Hołd pruski” jest jednym z najjaśniej skomponowanych obrazów Matejki, czystość i wyrazistość kształtów budzi pełen zachwyt, ponadto z ogromną siłą oddziaływał on na Polaków. Dzieło to powstawało w trudnych czasach dla malarza – nękała go ciężka choroba żołądka, rozstrój nerwowy żony, która znalazła się w końcu w domu obłąkanych, a dodatkowo kłopoty finansowe.
„Hołd pruski” ukończony został w kwietniu 1882 roku. Matejko na sejmie we Lwowie ofiarował ten obraz pod warunkiem umieszczenia go w zamku królewskim na Wawelu. Sejm utworzył stypendium im. Jana Matejki przyznawane corocznie jednemu absolwentowi Szkoły Sztuk Pięknych tak długo, jak długo Matejko będzie tam dyrektorem. Rada krakowska nadała artyście honorowe obywatelstwo stołecznego królewskiego miasta Krakowa, a plac przy SSP nazwała „placem Matejki”.
Polska w Europie
W sierpniu 1883 roku w Sukiennicach otwarto ekspozycję obrazu Matejki „Sobieski pod Wiedniem” w 200-tną rocznicę wiedeńskiego zwycięstwa nad Turkami. Jan Matejko w przemówieniu na Wawelu oznajmił, iż daruje to płótno narodowi polskiemu, by ten przesłał je papieżowi do Rzymu. Ten gest miał przypomnieć Europie o Polsce.
W 1886 roku Matejko wystawił kolejny obraz – „Joanna d’Arc”, a połowę dochodu z jego wystawienia oddał na odnowienie katedry na Wawelu. W dwa lata później malarz przekazał Muzeum Narodowemu w Krakowie nowe płótno – „Kościuszko pod Racławicami”.
Poczet królów polskich
Pracę nad tym cyklem rozpoczął Matejko w lutym 1890 roku na prośbę pewnego księgarza z Wiednia, który chciał wydać życiorysy królów polskich z ilustracjami Jana Matejki.
Jako, że artysta znał dokładny rozmiar czaszki i szkieletu niektrych władców (np.: Króla Kazimierza czy Jadwigi), mógł on narysować bardzo podobną postać. Podobizny królów powstawały w trakcie choroby artysty, towarzyszyły mu ciągłe bóle wewnętrzne, jednak brak pieniędzy zmuszał go do rysowania, tym bardziej, że za gotowe rysunki dostawał zaraz wynagrodzenie. Praca ta była dla Matejki uciążliwa i żmudna, stokroć wolałby malować obraz olejny.
Tak powstało najpopularniejsze obecnie dzieło Jana Matejki – „Poczet królów polskich”. Marzeniem artysty było ozdobić tych królów farbą, chciał, by byli oni umieszczani w królewskiej kaplicy, jednak realizacji tego przedsięwzięcia się nie doczekał, natomiast podjęli je następcy.
Chwalebny koniec
Jan Matejko zmarł 1 listopada 1893 roku, nękany bólami. 5 listopada odbył się pogrzeb w Krakowie w kościele Panny Maryi. Karawan z ciałem przejechał dookoła Rynku i dalej na cmentarz, a ukochany „Zygmunt” dzwonił…
Do Szkoły Sztuk Pięknych i do domu przy Floriańskiej napływały telegramy z Wiednia, Berlina, Pragi, Rzymu i wielu innych miast. Wiadomości o śmierci artysty pojawiły się w kilkudziesięciu gazetach europejskich. Nawet swoją śmiercią Matejko realizował swój plan – „Europie przypomi Polskę”.
