Gdańsk

Gdańsk leży we wschodniej części wybrzeża bałtyckiego, w województwie pomorskim. To miasto urzeka bajkową architekturą, przepychem fasad kamieniczek i dostojeństwem bram miejskich. Ponadto kusi bursztynowymi ozdobami…

Początki Gdańska

Pierwsza wzmianka o Gdańsku pochodzi z 999 roku, a znajdujemy ją w „Żywotach Św. Wojciecha”, które mówią o chrześcijańskiej misji tego biskupa, wysłanej na Pomorze Wschodnie z woli Bolesława Chrobrego. Zakończyła się ona jednak śmiercią Wojciecha, późniejszego Świętego. Nazwa Gdańska zapisana w tym dokumencie to „Gyddanyzc”, wykazująca słowiańskie pochodzenie. Kilkaset lat później pojawiła się także niemiecka nazwa Gdańska – „Danzig”.

Jak wynika z badań archeologicznych w II połowie X w Gdańsk z niewielkiej osady rybackiej zaczął się rozrastać w znaczne miasto i port. Założenie miasta przypada na lata 960-980. Choć rybołówstwo i rolnictwo było wówczas szeroko rozwinięte, o czym świadczą wykopaliska, głównym bogactwem grodów  pomorskich, w tym Gdańska był handel i żegluga. Wywożono stąd futra, miód czy wosk, ale zdecydowanie największym zainteresowaniem cieszył się oczywiście bursztyn, po który kupcy przybywali z najodleglejszych krajów.

Miasto Gdańsk było w tym czasie otoczone wałem o wysokości ponad 10 m i szerokości u podstawy 15-20 m. Był to ziemno-drewniany wał obronny osłaniający siedzibę miejscowego księcia.

Chwiejne losy Gdańska między X a XIII wiekiem

Pomorze Wschodnie, a wraz z nim Gdańsk było ważnym, strategicznym obszarem przede wszystkim ze względu na dostęp do morza, stąd władcy (Piastowie) od najdawniejszych czasów starali się o panowanie nad tymi terenami, uparcie zabiegali o przywrócenie ścisłych związków Pomorza z Polską. Sami Pomorzanie nie byli stali w swych uczuciach i nie podporządkowywali się łatwo toteż zmienne były losy Gdańska.

Dopiero w 1119 r Bolesław Krzywousty przyłączył do Polski Gdańsk i ustanowił tu swojego namiestnika. Od końca XI wieku Gdańsk podlegał biskupstwu we Włocławku. W XII wieku w Gdańsku władali słowiańscy książęta – Subisław i Sambor, którzy działali w imieniu Kazimierza Sprawiedliwego. Gdańsk był wówczas jednym z większych portów bałtyckich, którego mieszkańcy trudnili się w głównej mierze handlem skór, drzewa, wosku, zboża, soli czy sukna. W XIV w Gdańsk dołączył do związku handlowego miast Hanza , który obok roli gospodarczej pełnił również dużą rolę polityczną.

Krzyżacki Gdańsk

W sierpniu 1308 r Brandenburczycy, mimo interwencji Władysława Łokietka, wdarli się podstępnie do miasta, oblegając zamek. Łokietek poprosił wojska krzyżackie o pomoc, na co zakon chętnie przystał, nie chcąc opuścić Gdańska po pokonaniu wroga. 13 listopada 1308 r, w dzień jarmarku Św. Dominika, Krzyżacy dokonali rzezi ludności gdańskiej, a ponadto spalili stare miasto i zburzyli mury. Na miejscu starego zamku  zaś wybudowali nową, potężną warownię mającą zapewnić zakonowi władzę nad miastem.

Krzyżacy utrzymywali w Gdańsku twarde i bezwzględne rządy, co wywoływało rosnący opór ludności. Kiedy szlachta  polska zyskiwała przywileje, szlachta gdańska nie miała żadnego udziału w sprawowaniu władzy. Również kupcy i mieszczanie oburzali się widząc, jak Zakon bogaci się ich kosztem, handlując polskim zbożem, bursztynem, budując tartaki i młyny oraz nakładając na ludność cła i opłaty.
Stopniowo budziła się polska świadomość. Mimo zwycięstwa Polski nad zakonem krzyżackim w bitwie pod Grunwaldem w 1410 r, w lutym 1411 r Zakon wysłał do Gdańska silny oddział wojska, który obsadził miasto. Miesiąc później Krzyżacy zamknęli port gdański zagarniając statki z towarami. Ponadto komtur  zaprosił delegację rady miejskiej  do zamku, gdzie 6 kwietnia 1411 r, z jego rozkazu została ona zamordowana.

Gdańszczanie z niecierpliwością oczekiwali chwili odwetu. 18 czerwca 1416 r wybuchło powstanie ludowe pod wodzą Jana Lupi, które obaliło mianowaną przez Krzyżaków radę miejską. W 1433 r wojska polskie wygnały Zakon z Gdańska, ale nadal zamek krzyżacki nie został zdobyty. Stało się to dopiero 11 lutego 1454 r, kiedy w efekcie kilkudniowego oblężenia twierdzy, Gdańszczanie zdobyli ją, a następnie zburzyli.

Wiek XV

Polożenie Gdańska na głębokich wodach przy ujściu Wisły sprawiło ,iż port ten mógł przyjmować statki o dużym zanurzeniu. Pojawienie się w XV w dużych statków na Bałtyku uwydatniło znaczenie Gdańska jako wielkiego portu. W porcie była stocznia i pochylnia do budowania, wyciągania i spuszczania statków. Ponadto Gdańsk leżał na głównym szlaku bałtyckim, co ułatwiało handel i rozwój miasta, które było wówczas głównym portem na całym Bałtyku.

Bogaci kupcy gdańscy budowali piękne kamienice, wznoszono kościoły, miasto otoczono murem i fosami, przez które wiodły mosty zwodzone. Ośrodkiem handlu stał się wspaniały gmach nazwany Dworem Artusa. W porcie zbudowano pomosty dla statków oraz urządzenia przeładunkowe ze sławnym żurawiem . Wejścia do portu strzegła wybudowana w XV w warownia zwana Wisłoujściem (lub Latarnią) – najpotężniejsza polska twierdza morska. Na jej murach ustawiono armaty i hakownice, dzięki czemu wielokrotnie dzielnie broniła się przed wrogiem.
Jeszcze w XIV w odbudowano dawne polskie miasto, wraz z klasztorem Dominika (spalone przez Krzyżaków), dodatkowo wzniesiono tu w 1382 ratusz. W innej części miasta wybudowano ogromny kościół Najświętszej Maryi Panny (do dziś jeden z największych w Europie), a później nowy ratusz, szpital i klasztor karmelitów.

W maju 1457 r w Gdańsku przebywał król Kazimierz Jagiellończyk, który 9 maja odebrał na Długim Rynku hołd rady i ludności, wkrótce wydał wielki przywilej dla Gdańska (privilegium magnum), dający dużą samodzielność w zakresie samorządu miejskiego i sądownictwa. Król nadał też miastu przywilej bicia własnej monety z herbem miasta na jednej stronie i podobizną króla lub orła polskiego na drugiej. W zamian za przywileje władca kazał sobie zbudować pałac, w którym miał rezydować podczas swych wizyt w mieście.

Gdańsk, wygorzystując swe bogactwo wystawił wielką, silną flotę przeciwko zakonowi krzyżackiemu, wspierając króla podczas wygranej wojny 13-letniej. Walki okrętów gdańskich, pozostając w służbie króla, otworzyły karty historii polskiej floty wojennej.

Reformacyjny bunt Gdańska

Na początku XVI wieku w Gdańsku dzoszło do walk religijnych będących wyrazem sprzeczności społecznych. Mieszczanie niemieccy przechodzili na luteranizm i byli nieprzychylni katolikom. Biedni również opowiadali się przeciw katolickiemu patrycjatowi miejskiemu, jako że w rękach rady miejskiej (garstki ludzi, wśród której urzędy przechodziły z ojca na syna) znajdowała się niepodzielna władza nad miastem. Mieszkańcy coraz częściej wychodzili na ulice domagając się uprawnień i zmniejszenia podatków, tłumy napadały na kościoły i klasztory.

W styczniu 1525 r w wyniku otwartego powstania ludu, stara rada podpisała tzw. artykuły nadające mieszczanom przywileje. Doszło nawet do wyboru nowej rady i przyjęcia luteranizmu jako głównej wiary. To jednak nie zakończyło sprów. 21 kwietnia 1526 r król Zygmunt rozpoczął sądy w Dworze Artusa, w efekcie których wypędzono kaznodziejów luterańskich, przywrócono religię katolicką i burmistrza.

18 czerwca na Długim Rynku król odebrał hołd rady i ludności, natomiast 20 czerwca nadał Gdańskowi nową ordynację – „Statuta Sigismundi” (statuty ygmuntowskie), pozostawiające radzie miejskiej największą władzę, uwzględniając jednakże również pewne rządania biedniejszych mieszczan w postaci przedstawicielstwa we władzach jako tzw. trzeci ordynek. Wprowadzenie w życie postanowień statutów spowodowało w Gdańsku względny spokój na kilkadziesiąt lat.

Gdańsk za czasów Zygmunta Augusta

Kolejny król Polski – Zygmunt August, wkroczył do Gdańska zwanego wówczas „wrotami Korony Polskiej” 28 czerwca 1552 r. Nadał on nowe uprawnienia cechom, głównie browarnikom i rzeźnikom zajmującym czołową pozycję wśród rzemieślników gdańskich. Mimo skarg mieszczan nie zdecydował się on jednak na otwarte wystąpienie przeciw patrycjatowi i radzie miejskiej, choć coraz jawniej sprzeciwiała się ona władzy królewskiej. Było to w głównej mierze spowodowane tym, iż skarb królewski w dużym stopniu zasilany był przez Gdańsk.

Miasto to pod koniec XVI w stało u szczytu swej potęgi, przeżywało „złoty wiek” – okres niebywałego rozwoju gospodarczego. Jego flota handlowa liczyła około 150 statków, a Dwór Artusa był jedną z największych giełd w Europie. Gdańsk słynął z budowy okrętów, również dla armatorów zagranicznych (z Anglii, Holandii, Genui czy Wenecji). Nie dziwi więc, iż król powołując Komisję Morską ustanowił, iż jej posiedzenia będą odbywać się w pałacu królewskim wybudowanym właśnie w Gdańsku. Krok ten nie spodobał się radzie gdańskiej, która obawiała się zbytniego wzmocnienia władzy królewskiej nad miastem i portem. Dążyła więc do sporów i konfliktów pomiędzy królem i mieszczanami, które wkrótce odbiły się echem w całej Polsce. Sprawa Gdańska została załatwiona na w 1570 r, kiedy wydano nową ordynację zw. „Statuty, czyli konstytucja  Karnkowskiego”. Komendant Latarni gdańskiej musiał złożyć przysięgę królowi oddając mu w ten sposób bezpośrednią władzę nad portem oraz prawo otwierania i zamykania żeglugi.

Ponadto Gdańsk ponownie stał się bazą królewskiej floty wojennej. Widomym symbolem uznania morskich zasług Zygmunta Augusta było umieszczenie jego statui na wieży starego ratusza gdańskiego, która przypływającym statkom głosiła władzę Polski nad portem i morzem.

Buntu Gdańska ciąg dalszy

Zarówno podczas bezkrólewia, jak i w czasie rządów Stefana Batorego, Gdańsk odmawiał posłuszeństwa polskiej władzy. Król Batory początkowo wprowadził blokadę handlową, gdy to jednak nie pomogło, postanowił użyć siły. W 1577 r oddziały oblężyły miasto, jednak nie przyniosło to efektu, gdyż Duńczycy drogą morską wspierali Gdańsk zarówno żywnością, jak i okrętami, żołnierzami i bronią. Główne polskie siły królewskie przeprowadziły atak na Latarnię (twierdzę Wisłoujście). Ostrzeliwana od 11 sierpnia wysoka wieża warowni 20 sierpnia runęła w górnej części, a także dokonano wyłomu w murze. Nie złamało to jednak oporu i gdańskie okręty oraz flota duńska przeprowadziły odwet na polskie porty.

Batory nie potrafiąc zdobyć Gdańska postanowił stworzyć mu konkurencję w postaci Elbląga i innych portów. Rada miasta obawiając się gospodarczego zastoju, zmęczona starciami, postanowiła dojść do porozumienia z królem, który także był gotów pójść na ustępstwa. Na sejmie w 1585 r król odwołał statuty Karnkowskiego i potwierdził prawo Gdańska do otwierania i zamykania żeglugi za jego zgodą.

Od tego momentu nastąpił ponowny, bujny rozkwit Gdańska i portu, z którego wychodziła ogromna ilość statków, załadowanych głównie zbożem napływającym z całej Polski. Z Gdańska wyruszały do Hiszpanii, Portugalii i Italii całe flotylle statków, poza zbożem transportowały drzewo, mięso, len, skóry, wosk, miód. W mieście czynna była huta szkłą i żelaza. Ponadto w Gdańsku rozwijała się także kultura, był to ośrodek kosmopolityczny, w którym krzyżowały się różne prądy umysłowe.

W tym okresie powstały najwspanialsze budowle i dzieła sztuki, m.in. Ratusz Staromiejski. Wybudował go w 1587 r Antoni van Obberghen. Nie mógł rozwinąć skrzydeł, gdyż budynek miał być stosunkowo tani. Na ścianie frontowej umieszczono 3 herby: Gdańska, Polski i Prus Królewskich. Co znamienne, zabytek ten nie został zniszczony w czasie II wojny światowej. W 1600 r gdańscy rajcy zlecili Obberghenowi budowę zbrojowni, która powstała jako potężny gmach, w który wkomponowano mury obronne otaczające miasto.

Zagrożony Gdańsk

W latach 20-tych XVII w Gdańskowi zagrozili Szwedzi. 10 lipca 1626 r flota szwedzka objęła straż nad wejściem do portu pod dowództwem admirała Karlsona Gueldenhjelm, który rewidował statki przybywające do Gdańska i ściągał z nich wysokie cła.
Wojna ze Szwecją ciągnęła się latami, obie ze stron zamiennie przysparzały strat wrogiej flocie. Walki przeniosły się także na ląd. Wreszcie 12 września 1635 r doszło do rozejmu. Niestety nie trwał on zbyt długo, gdyż w roku 1655 Szwedzi ponownie zagrozili Gdańskowi, który w przeciwieństwie do wielu polskich miast, dzielnie bronił się przed najeźdźcą. Latem 1656 r polska armia królewska dotarła do Gdańska, wyzwalając go z oblężenia.

II połowa XVII wieku

Miasto wielokrotnie ostrzeliwane i oblegane przez wroga, znacznie ucierpiało i było osłabione. Z pomocą przyszedł mu król Jan Kazimierz, który za wierną i zwycięską obronę zrzekł się części opłat i oddał mu prawo handlu suknem angielskim.

1 sierpnia 1677 r do Gdańska przybył król Jan III Sobieski. Wraz z rodziną zamieszkał w kamienicach na Długim Targu  przy Zielonej Bramie. Celem wizyty było m.in. rozstrzygnięcie sporów pomiędzy radą miejską a mieszczanami. Dekretem królewskim z 12 lutego 1678 r Sobieski podwoił liczbę przedstawicieli cechów w trzecim ordynku. Pobyt króla w Gdańsku trwał ponad pół roku. Na jego cześć astronom gdański Jan Heweliusz  nazwał odkryty przez siebie gwiazdozbiór Tarczą Sobieskiego.

Rozbiory w Gdańsku

Od roku 1733 w Gdańsku przez kilka lat rezydował Stanisław Leszczyński, który z pomocą Francji bronił miasta przed Rosją. Niestety 9 lipca 1734 r Gdańsk został zdobyty przez wojska carskie. Katarzyna II w 1767 r dekretem usiłowała uzyskać protektorat nad Gdańskiem, ale jeszcze większą groźbę dla tego ośrodka stanowiły Prusy. Fryderyk II Wielki chciał włączyć miasto do swego państwa, gdyż uważał, że „kto posiądzie bieg dolnej Wisły i Gdańsk, będzie bardziej panem Polski niż król, który nią rządzi”.

Podczas I rozbioru Polski  Pomorze znalazło się pod panowaniem Prus, ale mieszkańcy Gdańska stawili zaborcy zdecydowany opór manifestując wierność Polsce. W 1783 r Prusy ogłosiły więc gospodarczą i celną blokadę Gdańska. W 1790 r Prusy zaproponowały Polsce przymierze przeciwko Rosji w zamian za Gdańsk, jednak na sejmie w 1791 r postanowiono, że Gdańsk pozostanie miastem Rzeczypospolitej. Efektem był II rozbiór i wtargnięcie wojsk pruskich na przedmieścia. 11 marca 1793 r oficjalnie Gdańsk skapitulował, ale lud gdański powstał do walki, a Prusacy stłumili opór dopiero 4 kwietnia.

Wiek XIX i XX

20 marca 1807 r wojska polskie z pomocą Francji oblężyły Gdańsk broniony przez wojska pruskie i rosyjskie. Wreszcie 25 maja marszałek pruski Kalkreuth podpisał kapitulację. Cesarz Francuzów w lipcu 1807 r ogłosił Gdańsk wolnym miastem pod protektoratem francuskim. Ale już w 1814 r Gdańsk ponownie wrócił do Prus, a rząd tego kraju nakazał tępienie polskości w tym mieście. Zamykano szkoły, zabraniano modlić się w kościołach po polsku, prześladowano. Mimo to polski duch nie umarł. Dużą rolę w utrzymaniu polskości odegrała „Gazeta Gdańska” założona 1 kwietnia 1891 r. W 1877 r polskie towarzystwa urządziły w mieście uroczyste powitanie wielkiego malarza polskich dziejów – Jana Matejki.

Wybuch I wojny światowej stworzył możliwość i nadzieję ponownego przyłączenia Gdańska do Polski. W listopadzie 1920 r (traktat wersalski) ogłoszono jednak powstanie „Wolnego Miasta Gdańska”, z którym rząd polski podpisał umowę.

II wojna światowa w Gdańsku

1 września o godzinie 4.45 działa niemieckiego pancernika „Schleswig-Holstein” otworzyły ogień w porcie gdańskim na cyplu Westerplatte. Wkrótce potem nastąpił pierwszy atak piechoty niemieckiej od strony lądu i desanty z pancernika. Żołnierze polscy, choć nieliczni, stawili skuteczny opór, odrzucając nieprzyjacielskie uderzenia z morza, powietrza i lądu.

Co znaczące, „Schleswig-Holstein” przybył do Gdańska już 25 sierpnia pod pozorem wizyty, a kapelmistrz okrętowy uważał, iż Westerplatte zostanie zdobyte i zamienione
w stertę gruzu w ciągu 10 minut. Stało się jednak inaczej, przez 7 dni polscy żołnierze pod dowództwem majora Henryka Sucharskiego prowadzili nieugiętą walkę z wrogiem, która w całym kraju wzbudzała wolę wytrwania.
Również bohaterski opór stawili Niemcom cywilni obrońcy poczty polskiej w Gdańsku. Wróg jednak przystąpił do krwawej rozprawy z Polakami. 2 września 1939 r w pobliżu Gdańska założono pierwszy obóz zagłady  Stutthof, w którym do 8 maja 1945 r zamordowano około 85 tys. więźniów.
W marcu 1945 r oddziały radzieckie i polskie szturmowły Gdańsk, w wyniku czego 28 marca nad Dworem Artusa powiewał polski sztandar, a po walkach w porcie – 30 marca miasto było całkowicie wolne.

Historia współczesna

W połowie 1945 r zarówno port, jak i miasto leżały w gruzach, a wody przybrzeżne usiane były wrakami i polami minowymi.. Społeczeństwo polskie, po wielu latach niewoli, ochoczo przystąpiło do odbudowy Gdańska. Ważnym wydarzeniem dla gospodarki morskiej było założenie 3 kwietnia 1948 roku w Stoczni Gdańskiej stępek pod dwa pierwsze pełnomorskie statki. 31 marca 1970 r przywrócono światu jeden z najcenniejszych dokumentów historii i zabytków architektury – Ratusz Głównego Miasta z Muzeum Historii Miasta Gdańska.

W latach 70-tych i 80-tych XX w z gdańskiej stoczni wyszedł impuls do protestów społecznych przeciw ówcesnemu systemowi politycznemu. To tutaj zrodziła się „Solidarność” dzięki której zaszły ogromne przemiany polityczne w kraju i na świecie.
Dziś Gdańsk wraz z Sopotem i Gdynią tworzą Trójmiasto, stanowiące wyjątkowe połączenie przeszłości z teraźniejszością. To historyczne, tysiącletnie miasto, zawsze postępowe i kosmopolityczne, a przy tym piękne i romantyczne każdego roku przyciąga niezliczone rzesze turystów.

Światowa stolica bursztynu

Do dnia dzisiejszego w Gdańsku kultywuje się tradycję sztuki bursztynowej . Gdańska szkoła obróbki bursztynu nie ma sobie równej w całym świecie. Przepiękne ozdoby dawno przestały się w tym mieście ograniczać do biżuterii. Przedmioty wykonywane tutaj z tego kruszcu to prawdziwe działa sztuki. Ponadto Gdańsk to liczące się centrum naukowe odnośnie tematyki „bursztynowej”, siedziba Krajowej Jzby Gospodarczej Bursztynu i Międzynarodowego Stowarzyszenia Bursztynników, gospodarz i organizator największych na świecie targów bursztynu