Dzieje miast polskich

Będzin

Będzin leży na pograniczu Wyżyny Śląskiej i Jury Krakowsko-Częstochowskiej, w zakolu rzeki Czarnej Przemszy. Jest to najstarsze miasto w regionie, zwanym Zagłębiem Dąbrowskim. Historycznie Będzin związany był zawsze z Małopolską. Otoczone kamiennym murem miasto i wyniosły zamek strzegły ważnego średniowiecznego szlaku handlowego z Krakowa poprzez Olkusz, Czeladź, Bytom i dalej na Śląsk. To właśnie ze Śląskiem gospodarczo i administracyjnie obecnie związany jest Będzin.

Początki Będzina
Zamek wzniesiony przez Kazimierza Wielkiego


Najstarsze ślady osadnictwa odnalezione na Górze Zamkowej w Będzinie pochodzą z epoki brązu (900-500 lat p.n.e.) i reprezentują kulturę łużycką. Prawdopodobnie już w IX w na miejscu dzisiejszego zamku powstał warowny gród chroniący osadę targową.

Najstarsza pisana wzmianka o Będzinie, będącym jeszcze wsią pochodzi z roku 1301. W 1358 r Kazimierz Wielki nadał Będzinowi niemieckie prawa miejskie, choć już wówczas było to miasto na prawie polskim. W latach 60-tych XIV w Będzin zamknięty został kamiennymi murami o kilkunastu basztach i dwóch bramach: Bytomskiej i Sławkowskiej. Mniej więcej w tym samym czasie wzniesiono murowany kościół pod wezwaniem Św. Trójcy, istniejący do dziś w pobliżu zamku.
Złoty wiek

Wiek XIV i połowa XV to czasy niespokojne dla Będzina, który jako miasto pograniczne często był atakowany. Ulgę przyniósł dopiero pokój ziemski zawarty w 1458 r w Bytomiu. Pełen rozkwit Będzina przypada na czasy Jagiellonów, którzy obdarowywali miasto licznymi przywilejami. Żywo rozwijały się ówczesne cechy, głównie szewców i kowali. Inne rzemiosła to piekarstwo, rzeźnictwo, kuśnierstwo, krawiectwo czy stolarstwo. Ważne było również „bractwo rybitwów” (rybaków) – do dzisiaj ostał się tzw. Rybny Rynek.
Pieczęć miasta Będzina z 1534 roku

Dobrze rozwijał się także handel, a dominowała w tym względzie ludność żydowska. Chroniona królewskimi przywilejami wzniosła w Będzinie drewnianą synagogę, a poza murami założyła cmentarz (kirkut). W latach 70-tych XVI w za sprawą Prospera Prowana i Żyda Joachima wybudowano w Będzinie warzelnię soli. Interes ten przyniósł ogromne korzyści wsparty przez Stefana Batorego zakazem eksportu wielickiej soli na Śląsk.

W roku 1587 przez miasto przejeżdżał wraz ze swą armią arcyksiążę austriacki Maksymilian Habsburg, roszczący pretensje do polskiej korony. Fakt, iż ominął on w pośpiechu będziński zamek nie zważając na płynące z niego zaczepki, świadczy o potędze tej warowni. Arcyksiążę pobity ostatecznie pod Byczyną musiał zrezygnować ze swych planów. Swych roszczeń Habsburg zrzekł się w 1588 r podczas rokowań na zamku w Będzinie. Uczestniczył w nich kanclerz Jan Zamoyski, a także kardynał Aldobrandini, który wkrótce objął stolicę Piotrową jako Klemens VIII. Ostatecznie układ podpisano na czeladzkim rynku, ale znany jest jako „tranzakcya będzińska”.
Wiek XVII

Wiek XVII nie był już dla Będzina tak szczęśliwy. W 1616 r miasto i zamek nawiedził pożar, a w latach późniejszych wielkich zniszczeń dokonał najazd Szwedów. Mimo to przebywali tu królowie: w 1683 r Jan III Sobieski, w 1697 August II zwany Mocnym, a w wieku XVIII Stanisław August Poniatowski.

W dobie Sejmu Wielkiego starostą miasta był Stanisław Kostka Mieroszewski herbu Ślepowron – „pan na Gzichowie”, kiedy wioska ta leżała jeszcze w granicach Księstwa Siewierskiego. Nie dbał on zbytnio o dobro mieszczan, zagarnął folwark miejski, który był jedynym źródłem dochodu dla ludności, zamek popadał w ruinę, a młyn zamkowy opustoszał. Z okresu panowania tej rodziny pozostała rezydencja Mieroszewskich – Pałac Gzichowski.
Rozwój przemysłu

W II połowie XVIII w nastąpił okres bujnego rozkwitu przemysłu w Będzinie. W 1785 r odkryto węgiel w oklicach wsi Dąbrowy, wkrótce powstała tu kopalnia i osada Reden. Cały wiek XIX to gwałtowny rozwój górnictwa i hutnictwa oraz szybka urbanizacja okolic miasta. W pobliskim Grodźcu (obecna dzielnica Będzina) powstała I w Europie Wschodniej cementownia. W rozwoju tych inwestycji duże zasługi położyła ludność wyznania mojżeszowego.

W 1858 r w Będzinie pojawiła się kolej, łącząca Śląsk z Królestwem Polskim, a w 1867 r miasto stało się siedzibą rozległego powiatu. Zaczęły wówczas powstawać szybko rozwijające się przedmieścia, wchłaniając okoliczne wsie.

Wiek XX
Widok z 1903 roku na synagogę zburzoną przez Niemców; w tle ruiny zamku.

Zniszczony podczas I wojny światowej Będzin odżył dopiero na przełomie lat 20 i 30-tych. Powstał wówczas nowy dworzec kolejowy, poczta czy kino. W 1928 r uruchomiono połączenia tramwajowe z okolicznymi miastami, a w 1930 r powstały pierwsze wodociągi miejskie.

W latach okupacji hitlerowskiej Będzin znalazł się w granicach III Rzeszy. W roku 1942 na obszarze Warpia Niemcy utworzyli getto dla Żydów,a w Łagiszy w tymże roku na terenie budowanej elektrowni założyli filię oświęcimskiego obozu koncentracyjnego, ukrytą pod kryptonimem „Haaga”.

Wyzwolone miasto w styczniu 1945 r powiązano administracyjnie z Górnym Śląskiem. Zniszczenia wojenne, szkody górnicze oraz modernizacja komunikacji znacznie zmieniły obecny wizerunek miasta. Zaburzono średniowieczny układ urbanistyczny, ale mimo to Będzin nadal może pochwalić się uroczymi zakątkami.

Od początków istnienia z Będzinem związana była liczna kolonia ludności żydowskiej. Z dwóch synagog i trzech cmentarzy żydowskich, do dziś zachowały się jedynie resztki kirkutu (cmentarza) na północnym zboczu Góry Zamkowej.

Powiązane artykuły

Back to top button